Obelisk Ramzesa II na dziedzińcu Muzeum

Artykuł pochodzi z: muzarp.poznan.pl

OBELISK
Berlin, Ägyptisches Museum und Papyrussammlung,
Inv. Nr. 12800

Materiał: szary granit (granodioryt)
Wymiary:
     wysokość: 300 cm
     szerokość podstawy trzonu: 54 cm
     szerokość zwieńczenia trzonu (podstawy piramidionu):
     38 cm.
     Piramidion uszkodzony.
Waga: ok. 1800 kg       

"Wzięty spomiędzy ruin, prochów, pogorzelisk,
Poszedł po obcych krajach błąkać się obelisk,
Wygnaniec, już jakoby samolub z kamienia,
Żebrakowi na czoło nawet nie da cienia!
Z nikim nie gada, stoi myślą w krajach ducha..."
(J. Słowacki, List do Aleksandra H.)

Obelisk Ramzesa II znalazł się w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu jako wieloletni depozyt dzięki osobistej inicjatywie profesora Dietricha Wildunga, dyrektora berlińskiego Muzeum Egipskiego i Zbiorów Papirusów. Trzymetrowej wysokości granitowy monolit, noszący inskrypcje trzech władców XIX dynastii, jest obiektem wyjątkowym. Jest to jedyny faraoński obelisk w Polsce i jeden z niewielu w Europie. Poznań dołączył w ten sposób do Londynu, Paryża, Rzymu, Florencji, Istambułu i Monachium, miast udzielających schronienia innym "wygnańcom" z kraju piramid.

Obelisk jest nie tylko jednym z najbardziej charakterystycznych elementów staroegipskiej kultury, lecz należy także do tradycji architektury i sztuki europejskiej. Niezliczone są przykłady wykorzystania tego motywu w postaci pomników nagrobnych lub upamiętniających ważne wydarzenia. Słowo "obelisk" stało się wręcz synonimem pojęcia "pomnik", nawet jeśli forma monumentu odbiega daleko od starożytnego pierwowzoru. Korzenie naszej kultury sięgają głęboko - nic nie symbolizuje tego lepiej niż obelisk stojący pośrodku placu Świętego Piotra w Watykanie. Staroegipski symbol solarny, sięgający swym zaostrzonym wierzchołkiem nieba, wyznacza oś świata łącząc ziemię i niebo, ludzkość i sferę boską, doczesność i życie wieczne. Życiodajny promień słońca zaklęty w kamieniu symbolizuje zarazem to, co w religii egipskiej najbardziej optymistyczne: światło, afirmację życia, potęgę pozytywnej magii. Starożytni Egipcjanie wierzyli, że nie tylko ludzie i bogowie, ale również niektóre budowle i przedmioty mają swe dusze - ba. Obelisk Ramzesa II goszczący w Poznaniu dzięki polsko-niemieckiej przyjaźni, jest więc żywym dowodem względności granic - nie tylko politycznych - i jedności świata.

Obelisk wykonany jest z szarego granitu (granodiorytu) wydobywanego w okolicach Asuanu. Bok podstawy obelisku mierzy ok. 53 cm, co odpowiada 1 łokciowi egipskiemu. Jego wysokość, zaprojektowana prawdopodobnie jako nieco ponad 6 łokci egipskich, zredukowana jest wskutek uszkodzenia piramidionu (zwieńczenia) do 300 cm. Obelisk waży blisko dwie tony.

Zabytek pochodzi z miasta Hut-heri-ib (gr. Athribis, obecnie Tell Atrib, dzielnica miasta Benha) w Delcie Nilu. Była to stolica X nomu ("województwa") Dolnego Egiptu, Wznosił się niegdyś przed świątynią lokalnego bóstwa Chenti-cheti wraz z drugim obeliskiem, którego fragmenty zachowane są w muzeum kairskim. Wywieziony z Athribis, został użyty jako próg w arabskim domu w Kairze, a po jego odkryciu tamże zakupiony w 1895 r. przez C. Reinhardta. Przywieziony do Europy, od 1896 r. znajdował się w muzeum berlińskim.

Cztery boki obelisku noszą wykute inskrypcje z imionami i tytułami trzech władców XIX dynastii: Ramzesa II (1279-1213 p.n.e.), Merenptaha (1213-1203 p.n.e.) i Seti II (1200-1194 p.n.e.). Układ tekstu jest analogiczny na wszystkich ścianach, inskrypcje różnią się natomiast w szczegółach, podając różne warianty imion i epitetów faraonów. Tekst Ramzesa II (środkowa kolumna) jest wykuty na płaszczyźnie wyraźnie obniżonej w stosunku do powierzchni ściany, co sugeruje istnienie wcześniejszej inskrypcji, usuniętej przed dekoracją obelisku przez Ramzesa. Prawdopodobnie więc władca ten uzurpował obelisk ustawiony w Athribis przez jednego z wcześniejszych faraonów. Syn i następca Ramzesa II, Merenptah dodał swoje imiona na dole obelisku po obu stronach tekstu ojca. Górna część obu bocznych kolumn tekstu zawiera natomiast tytulaturę Seti II. Znaki wyobrażające boga Setha, występujące w zapisie imienia władcy, zostały w czasach późniejszych zniszczone. Związane było to z narastającą w Okresie Późnym niechęcią do tego boga, uważanego za wroga Ozyrysa i patrona obcych ludów, najeżdżających Egipt. Bazy obu obelisków z Athribis, znajdujące się obecnie w Muzeum Egipskim w Kairze, wykonane były z kwarcytu i dekorowane przedstawieniami Ramzesa II składającego ofiary lokalnym bóstwom i dwóm bogom słonecznym: Horachti i Atumowi.

Nazwa
Słowo obelisk określające w językach europejskich egipskie i egiptyzujące pomniki pochodzi od gr. οβελισκοç (obeliskos), "mały rożen". Była to nazwa nadana egipskim monolitom przez greckich najemników w służbie faraonów w VI w. p.n.e. Odzwierciedla ona fascynacje niezwykłą formą obelisków, podobnie jak arab. nazwa  ﺔﺂﺳﻤ misalla, czyli "duża igła". Egipskim terminem określającym obelisk było techen. Etymologia tego słowa nie jest jasna; być może ma ono pewien związek z podobnie brzmiącym słowem oznaczającym skrzydło drzwi. Zgadzałoby się to z rolą obelisków jako symbolicznej bramy między niebem a ziemią. Ponieważ obeliski często występowały parami, ustawiane po obu stronach wejścia do świątyni, zazwyczaj w tekstach egipskich wzmiankowane były dwa obeliski - techenui. Hatszepsut, kobieta-faraon panująca w latach 1473-1458 p.n.e., tak chwaliła się w swej inskrypcji w świątyni w Karnaku (fot. 1): "Król (tj. Hatszepsut) osobiście wzniósł dwa wielkie obeliski dla swego ojca Amona-Ra przed główną salą kolumnową, obłożone elektronem w wielkiej ilości. Ich wierzchołki dotykają nieba i rozświetlają oba kraje niczym tarcza słońca. Nie uczyniono niczego podobnego od pradawnych czasów."


Forma i materiał:
Obelisk jest to monumentalny czworokątny słup kamienny, zwężający się ku górze, którego szczyt (piramidion) ma kształt ostrosłupa. Staroegipskie obeliski były monolitowe tj. wykonane z jednego bloku kamiennego. Materiałem, z którego wykonywano obeliski był zazwyczaj granit, ale znane są również przykłady użycia wapienia, kwarcytu i szarogłazu. Na powierzchniach ścian wykuwano zazwyczaj inskrypcje hieroglificzne zawierające tytulaturę  (imiona i epitety)  faraona  i  teksty  dedykujące  obeliski  bogom.
   
Piramidiony były często dekorowane przedstawieniami symboli solarnych (np. uskrzydlonych skarabeuszy) lub króla protegowanego przez bóstwo (fot. 2). Związki obelisków z kultem słonecznym były dodatkowo podkreślone przez szczególną formę dekoracji: piramidiony lub całe górne partie obelisków mogły być obłożone miedzianą, elektronową (tj. ze stopu srebra i złota) lub złotą blachą, odbijając promienie słońca.

Powstawanie, transport i ustawianie:
"Technologia produkcji" wielkich obelisków wykuwanych z granitu lub kwarcytu została odtworzona w oparciu o teksty, ślady na zachowanych zabytkach, odnalezione narzędzia, a przede wszystkim niedokończone obeliski spoczywające do dzisiaj w kamieniołomach Asuanu. Skałę kruszono przy użyciu bazaltowych młotów, wykuwając wokół planowanego monolitu rów, a następnie częściowo podcinając kamień od spodu. Następnie drewnianymi lewarami podważano obelisk, odspajając go od podłoża. Dopiero w okresie grecko-rzymskim zaczęto wydobywać bloki skalne wykuwając wąskie otwory, w które wbijano metalowe kliny. Jak wskazuje przykład obelisku Seti I zachowanego w Gebel Gulab, monolity dekorowano niekiedy już w kamieniołomie, a nawet wykuwano inskrypcje na trzech dostępnych ścianach jeszcze przed "odcięciem" obelisku. Do miejsca przeznaczenia (np. z Asuanu do Teb) przewożono obeliski drogą wodną, na specjalnie skonstruowanych barkach transportowych ciągniętych przez cały zespół statków. Przedstawienie takiej flotylli zachowało się w świątyni królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari (fot. 3). Między kamieniołomem a portem, a następnie po rozładunku w miejscu przeznaczenia, obeliski transportowano na saniach, ciągniętych przez brygady robotników po specjalnych drogach (fot. 4). Umieszczano je przed pylonami świątyń, wciągając po nasypach (rampach) o niewielkim nachyleniu lub podważając stopniowo jeden koniec kamienia tak, by podstawa obelisku znalazła się na specjalnie przygotowanej bazie, a następnie stawiano do pionu przy pomocy lin (fot. 5).

Symbolika:

Obeliski były związane z kultem solarnym, wyobrażając promienie słońca "zaklęte" w kamień. Wyznaczały zarazem symboliczną oś świata, będąc kosmicznym "łącznikiem" między ziemią a niebem i słonecznym bogiem Ra. Dedykowane przez władców, uosabiały rolę faraona jako pośrednika między ludzkością a światem boskim. W takiej funkcji wznosiły się przed wejściami do świątyń (pylonami), ustawiane zazwyczaj parami symetrycznie względem osi bramy. Pokryte złotą blachą szczyty obelisków błyszczały w promieniach słońca, symbolizując życiodajną siłę Ra. W okresie Starego Państwa obeliski ustawiano parami po dwu stronach wejścia do grobowca lub przed ślepymi wrotami - symbolicznym przejściem między krainą umarłych a światem żywych (fot. 6, 7).

Wiązało się to z faktem, że obeliski nawiązywały zarazem do idei benben, mitycznego prapagórka czyli pierwszej ziemi, która na początku świata wyłoniła się z praoceanu i na której objawił się po raz pierwszy słoneczny bóg-stwórca Atum (Atum-Ra). W świątyni w Heliopolis znajdował się kamień benben (być może meteoryt o charakterystycznym kształcie), upamiętniający to wydarzenie. Także piramidy i obeliski symbolizowały prapagórek, a ich szczyty (piramidiony) nazywano benbenet. Zmarły, odradzając się do nowego życia, nie tylko powtarzał niejako swoje narodziny, ale również identyfikował się z prabogiem stwarzającym świat i włączał się w cykl podróży wiecznie odradzającego się słońca.

HISTORIA

Starożytność

"Ten, który wypełnia Heliopolis obeliskami, aby ich promienie oświetlały świątynię Ra"
"Tworzący pomniki tak liczne jak gwiazdy na niebie. Jego dzieła sięgają niebios. Gdy Ra wschodzi, raduje się z powodu [obelisków] w swej świątyni milionów lat"
(Inskrypcje Seti I i Ramzesa II na obelisku na Piazza del Popolo w Rzymie)

Najstarszy znany obelisk, a właściwie obeliskoid, był gigantycznych rozmiarów budowlą, stanowiącą centralny obiekt w świątyni solarnej króla Niuserra (V dynastia, ok. 2400 p.n.e.) w Abusir. Był to przysadzisty obelisk stojący na wysokiej, trapezoidalnej bazie (fot. 8). Strukturę tę wzniesiono z bloków wapiennych i oblicowano granitem. Całość sięgała wysokości 57 m. Pierwsze "klasyczne" monolitowe obeliski ustawili w świątyni Ra w Heliopolis władcy VI dynastii (odkryto tam kwarcytowy obelisk króla Teti), a po nich liczni inni królowie z późniejszych epok. Do dzisiaj na miejscu dawnego Heliopolis (obecnie el-Matarija, dzielnica Kairu) wznosi się granitowy obelisk Sezostrisa (Senusereta) I (XII dynastia, ok.1950 p.n.e.). W okresie Średniego i Nowego Państwa powszechne stało się ustawianie obelisków przed wejściami do świątyń. Poświęcano je bogom państwowym, zwłaszcza związanym z kultem słonecznym jak Ra-Horachti czy Amon-Ra, często z okazji ważnych wydarzeń, np. jubileuszu królewskiego czy zwycięstwa nad wrogami. Obeliski z czasów Nowego Państwa osiągały niekiedy olbrzymie rozmiary. Obelisk Tutmozisa (Totmesa) III, stojący obecnie na Lateranie w Rzymie, ma wysokość ponad 32 m. i waży ok. 455 ton. Największy
ze znanych, tak zwany Niedokończony Obelisk, wciąż spoczywający w kamieniołomie granitu w Asuanie, ma długość 41,75 m., a jego waga jest szacowana na 1168 ton (fot. 9). Pochodzi on prawdopodobnie z czasów XVIII dynastii. Porzucono go, gdyż kamień zaczął pękać, uniemożliwiając wydobycie obelisku, nawet po zmniejszeniu planowanych wymiarów. Spośród wielu obelisków wznoszących się niegdyś w Egipcie zachowały się zaledwie niektóre. Obecnie stoją monolity Ramzesa II w Luksorze (fot. 10, 11), Tutmozisa I i Hatszepsut w Karnaku, Sezostrisa I w Heliopolis, a także obeliski Ramzesa II z Tanis, ustawione współcześnie w Kairze. Wiele faraońskich obelisków wywieziono z Egiptu, a rozpoczęło się to jeszcze w czasach starożytnych. Oktawian August w 10 r. p.n.e. sprowadził do Rzymu dwa obeliski, które ustawiono w Circus Maximus i na Polach Marsowych. Rzymscy cesarze nie tylko przywłaszczali sobie obeliski dawnych władców Egiptu, lecz także kazali wykonywać nowe, by ustawiać je ku swej chwale w budowlach publicznych. Stąd Rzym może się dziś pochwalić największą liczbą stojących obelisków: wznosi się ich tam aż trzynaście. Również w czasach starożytnych przetransportowano jeden z obelisków do Konstantynopola (ob. Istambuł), gdzie ustawiono go na hipodromie.

Czasy nowożytne

"Żegnaj! A jak będziesz w Tebach, przyślij mi jakiś mały obelisk." (Józefina do Napoleona wyruszającego do Egiptu)

W okresie Odrodzenia zainteresowano się ponownie wydobytymi z ruin Rzymu obeliskami. W 1586 r. Domenico Fontana przy pomocy 1000 ludzi i 100 koni ustawił na placu św. Piotra w Watykanie obelisk wysokości 25 m. (fot. 12), umieszczony niegdyś w Aleksandrii na polecenie Augusta, a następnie sprowadzony do Rzymu przez Kaligulę. Z inicjatywy papieży obeliski ustawiono na wielu rzymskich placach, wieńcząc je chrześcijańskimi symbolami. Odkrycia dokonane podczas wyprawy Napoleona do Egiptu (1798-99) i odczytanie hieroglifów przez J.-F. Champolliona w 1822 r. zapoczątkowały rozwój naukowej egiptologii, a zarazem modę na starożytny Egipt. Dziewiętnastowieczna egiptomania

   
nie ominęła budzących podziw monolitowych pomników. Ówcześni władcy Egiptu podarowali obeliski znalezione w Aleksandrii (tzw. Igły Kleopatry, fot. 13) Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym, zaś jeden ze stojących przed świątynią w Luksorze - Francji. Zostały one przetransportowane do Paryża (1831-33), Londynu (1877-78) i Nowego Jorku (1880-81). Powszechne stało się ozdabianie założeń pałacowych, czy placów w miastach pomnikami naśladującymi oryginalne obeliski. Największy na świecie obelisk w wzniesiono w Waszyngtonie w USA. Nie jest wprawdzie monolitem, lecz zbudowano go z bloków. Ma wysokość 169 m., a na jego szczycie znajduje się obserwatorium astronomiczne.
          Gdy okazało się, że stolica Egiptu nie może pochwalić się żadnym stojącym obeliskiem, przywieziono z Tanis w Delcie i ustawiono w Kairze dwa obeliski Ramzesa II (na wyspie Zamalek i na lotnisku). Najmłodszym obeliskiem wzniesionym w Egipcie jest obelisk stojący pośrodku dziedzińca mauzoleum żołnierzy niemieckich w El-Alamein, upamiętniający poległych w jednej z najważniejszych bitew II wojny światowej (fot. 14). Analogiczną rolę pełni jeden z najbardziej znanych pomników Poznania - monumentalny obelisk na Cytadeli wzniesiony ku czci wyzwalających miasto w 1945 r. (fot. 15).